ماجرای حق پخش تلویزیونی مسابقات فوتبال از سالها قبل در فوتبال ایران مطرح بوده و به خصوص مدیران دو باشگاه استقلال و پرسپولیس که تقریبا تمام بازیهای شان از اوایل دهه هفتاد بهطور مستقیم روی آنتن میرفت، در حالی برای تحقق این آروز تلاش میکردند که یکی پس از دیگری با حسرت این رویای دست نیافتنی را فریاد میزدند. صدا و سیمای ایران بر خلاف عرف رایج در دنیا حاضر نبود بابت پربینندهترین برنامه هفتگیاش که هزینهای هم برای ساخت آن متحمل نمیشد پولی پرداخت کند و فریاد باشگاههایی که هر از گاهی تهدید میکردند اجازه ورود دوربین سیما به ورزشگاهها را نخواهند داد هم به جایی نمیرسید.
پنج سال قبل محمد حسن انصاری فر، مدیرعامل وقت باشگاه پرسپولیس برای اولین بار موفق شد بابت بازی خداحافظی احمدرضا عابدزاده که بین پرسپولیس و بایرن مونیخ در ورزشگاه آزادی برگزار شد 175 میلیون تومان از صدا و سیما دریافت کند و این برای فوتبالی که همیشه رویای درآمدزایی از طریق حق پخش تلویزیونی را در سر میپروراند موفقیت بزرگی به حساب میآمد. قبل از آغاز هشتمین دوره لیگ حرفهای، AFC اعلام کرد اگر تلویزیون ایران قوانین حرفهای رایج در فوتبال دنیا را رعایت نکند و پولی بابت پخش مستقیم مسابقات به باشگاهها نپردازد، ایران نمیتواند در لیگ قهرمانان آسیا چهار سهمیه داشته باشد و باید در خوشبینانه ترین حالت به حضور دو نماینده در این مسابقات اکتفا کند.
به این ترتیب فدراسیون فوتبال ابزار فشار تازهای برای طرح مجدد درخواست کهنه خود از صدا و سیما پیدا کرد و پرونده خاک گرفته «حق پخش تلویزیونی» دوباره به جریان افتاد. این بار هم تلویزیون به رغم درآمد قابل توجهی که از تبلیغات حاشیه مسابقات فوتبال داشت زیر بار نرفت تا اینکه دعوا بالا گرفت و رئیسجمهور در یک برنامه زنده تلویزیونی در آبان ماه سال 1387 اعلام کرد مشکلی از این بابت وجود ندارد و تلویزیون از این پس مبلغی را تحت عنوان حق پخش مسابقات فوتبال به فدراسیون فوتبال پرداخت میکند. قبل از آغاز لیگ هشتم قرارداد سه سالهای بین طرفین منعقد شد که تا پایان فصل جاری ادامه خواهد داشت و پس از آن مذاکرات برای روی کاغذ آوردن قرارداد جدید آغاز میشود. عزیز محمدی، رئیس سازمان لیگ درباره رقمی که در طول این مدت به فدراسیون فوتبال پرداخت شده میگوید:« سال اول 10 میلیارد تومان، سال دوم 11 میلیارد تومان و امسال 13 میلیارد و دویست میلیون تومان از صدا و سیما دریافت کردیم که به موازات آن حق و حقوق باشگاهها هم پرداخت شده است. ما برای قرارداد جدید مبلغ بیشتری را انتظار داریم که میزان آن را بعد از پایان فصل به اطلاع صدا و سیما میرسانیم.»
با این حال کماکان برخی از باشگاهها به نحوه تقسیم پولی که از صدا و سیما به حساب فدراسیون ریخته میشود معترضند اما چون فدراسیون معمولا بدهی باشگاهها را از درآمد بلیت فروشی و پخش تلویزیونی آنها کسر و سپس پول باقی مانده را به آنها میپردازد دقیقا مشخص نیست که هر باشگاه از این محل چقدر درآمد دارد. سه سال قبل این طور گفته میشد که دو باشگاه استقلال و پرسپولیس مبلغ بیشتری را بابت حق پخش دریافت میکنند. آنچه با اعتراض سایر باشگاهها همراه شد و در نهایت مسکوت باقی ماند. در حال حاضر گفته میشود 80 درصد پول مربوط به حق پخش به باشگاهها میرسد و 20 درصد باقی مانده به فدراسیون و هیاتهای فوتبال میرسد. مسلما فوتبال ایران هنوز به لحاظ پولی که بابت تهیه برنامه برای صدا و سیما دریافت میکند فاصله بعیدی با فوتبال حرفهای دنیا دارد. آنچه بیش از هر چیز از دل امکانات دولتی، باشگاههای دولتی و تلویزیون دولتی برخاسته است. نگاهی به مناسبات رایج در لیگهای حرفهای فوتبال دنیا دامنه و طول و عرض این فاصله را ملموس تر میکند.
لیگ برتر (انگلستان)
معتبرترین لیگ اروپا از محل حق پخش بازیها سالانه حدود 5/1 میلیارد یورو در آمد دارد. در انگلیس فروش حق پخش مسابقات به صورت غیر متمرکز صورت میگیرد که موافقان و مخالفانی دارد. موافقان این طرح، کسب درآمد بیشتر برای باشگاههای کوچک و به نوعی استفاده عادلانه تمام باشگاهها از حق پخش را عامل برتری این شیوه میدانند و مخالفان، کم شدن درآمد تیمهای بزرگ را نقطه ضعف این سیستم بیان میکنند. برنامهریزی لیگ برتر انگلستان برای فروش بیشتر حق پخش، هرهفته در بیش از شش تایم متفاوت و غیر همزمان صورت میگیرد تا بینندگان بیشتری پای تلویزیونها بنشینند. شبکههای بیبی سی، اسکای اسپورت،ای اس پی ان و شوتایم همکاران تلویزیونی لیگ انگلیس هستند و تنها دوربینهای این شبکهها اجازه حضور در ورزشگاهها را دارند. به علاوه آنها مجازند در پایان هر بازی با یک بازیکن و مربی هر تیم مصاحبه اختصاصی داشته باشند. مثلا آلکس فرگوسن به دلیل مشکلات شخصیاش با بیبی سی مصاحبه نمیکند و هر هفته غرامتی را بابت این موضوع میپردازد.
سری A (ایتالیا)
سری A از محل حق پخش غیرمتمرکز بازیهای خود سالانه 750 میلیون یورو کسب در آمد میکند. جالب اینکه باشگاههای سری A موظفند از کنار این حق پخش غیرمتمرکز، سالانه حدود 105 میلیون یورو به عنوان یارانه به حساب باشگاههای سری B واریز کنند! آنها اما از فصل 2010-2011 الگوی انگلیسیها را در پیش گرفتند و به روش متمرکز روی آوردند. در الگوی غیرمتمرکز باشگاههای متوسط و کوچک سری A در آمد کمی از حق پخش به دست میآوردند و غالبا برای پخش بازیهای بین تیمهای کم هوادار، بهجز برخی شبکههای محلی و همکاران تلویزیونی سری A هیچ شبکهای وارد عمل نمیشد اما اخیرا 40 درصد درآمد کل، میان تمامی تیمها بهطور مساوی تقسیم میشود. 30 درصد بر اساس اهمیت (افتخارات، رتبه فصل قبل و...) و 30 درصد باقی مانده هم بر اساس تعداد تماشاگر. با این طرح مثلا درآمد تیمی مثل ناپولی به میلان نزدیک میشود.
لالیگا (اسپانیا)
با لغو بازاریابی نامتمرکز در ایتالیا، اسپانیا از تابستان 2010 تنها بازار فوتبال بزرگ در اروپا محسوب میشود که در آن حقوق رسانهای به صورت نامتمرکز توسط خود باشگاهها فروخته میشود. در حال حاضر این حقوق به دو آژانس آدیو ویژال اسپورت ( شبکه چنل پلاس) و مدیاپرو ( شبکه لاسکستا) فروخته شده است. شرکت کاتالانی مدیاپرو در حال حاضر با بارسلونا ( تا 2013 سالانه 144 میلیون یورو) و رئال مادرید ( تا 2013 سالانه 157 میلیون یورو) قرارداد دارد.
از سال 2009 هم 38 باشگاه از42 باشگاه حاضر در دسته اول و دوم، با مدیاپرو قرارداد میبندند. البته ماههاست که میان این دو شرکت رقیب دعواست که بعضا به دادگاه و گاهی نیز به پخش تصاویر سیاه کشیده شده است. به همین دلیل نشریه اقتصادی اسپانسرش مدعی شده به سختی میتوان مسیر تحول بازار فوتبال و تلویزیون اسپانیا را پیش بینی کرد. در لالیگای اسپانیا، هر هفته در پنج زمان مختلف بازیها برگزار میشوند. یک بازی را هر شنبه میتوان بهطور مستقیم در شبکههای عمومی دید و در مجموع 113.26 ساعت از مسابقات لالیگا در تلویزیون عمومی قابل رویت است. به دلیل فروش غیرمتمرکز حقوق پخش تلویزیون، 51 درصد کل درآمد باشگاههای اسپانیا از فروش حقوق پخش بازیها حاصل میشود و سهم درآمد حاصل از اسپانسرینگ و فروش اقلام تجاری تنها 25 درصد است.
بوندس لیگا (آلمان)
سازمان لیگ آلمان به صورت متمرکز حق پخش بازیها را میفروشد و درآمد حاصله را میان 36 باشگاه بوندسلیگای 1 و 2 تقسیم میکند. تفاوت عمده بوندس لیگا با لیگ برتر انگلستان در فروش بازیها به شبکههای پولی و عمومی است. 749.11 ساعت از مسابقات بوندس لیگا در شبکههای عمومی پخش میشود. این میزان در قیاس با لیگ برتر انگلیس (134.40 ساعت) بسیار بیشتر است. بوندس لیگا هرهفته در سه روز و سه زمان متفاوت برگزار میشود. فروش حقوق پخش تلویزیونی مسابقات بوندس لیگا در کشورهای خارجی یک پانزدهم لیگ برتر انگلیس است. کل درآمد بوندس لیگا از محل فروش حقوق پخش تلویزیونی در حال حاضر 420 میلیون یورو است که حدود 29 درصد درآمد کل را تشکیل میدهد. درعوض پخش مسابقات در شبکههای عمومی به دلیل قابل رویت بودن بیشتر بازیها، درآمد حاصل از اسپانسرینگ و فروش اقلام تجاری هواداران را در آلمان افزایش داده است. 44 درصد درآمد کل لیگ آلمان ازاین محل کسب میشود، در حالی که این میزان در انگلیس 35 درصد است.
تلویزیون دولتی ایران با تعرفه دریافت نزدیک به یک میلیون تومان بابت هر ثانیه آگهی سالانه بیش از 250 میلیارد تومان از این محل درآمد دارد و کسر کوچکی از این رقم را بابت حق پخش تلویزیونی به فدراسیون فوتبال میپردازد. آیا میتوان از تیمی غیر از تیم صدا و سیما به عنوان قهرمان واقعی لیگ برتر فوتبال ایران نام برد؟!