محمد قوچانی سردبیر مجله آسمان، که سابقه طولانی در نوشتن مقالات و گزارش های متعدد در روزنامه ها و نشریات اصلاح طلب دارد، در مطلب اخیر خود در این نشریه، به طرح موضوع پارادوکس اصلاح طلبان در انتخابات و مشارکت در انتخابات پرداخته و با طرح این متناقض نما که اصلاح طلب باید در انتخابات شرکت کند یا خیر، یادآور شده که اصلاح طلبان مهمترین راهکار برای مشارکت در سیاست و مهمترین راهبرد برای اصلاحات را انتخابات می دانند و در دوره های قبل، باوجود رد صلاحیت عده ای از اصلاح طلبان، همچنان به انتخابات و صندوق رای اعتقاد داشته اند.
قوچانی در نوشته خود به طور مفصل، ابعاد عملکرد و تاریخچه اصلاح طلبی در دو دهه گذشته را بررسی کرده و به بررسی و ارزیابی رفتار اصلاح طلبان میانه رو و افراطی پرداخته، و یادآور شده است که اصلاح طلبان باید خود را از این پارادوکس که در انتخابات شرکت کنند یا خیر؟ خارج کنند زیرا اصولا اصلاح طلبی، به معنی اعتقاد به انتخابات و شرکت در انتخابات در شرایط مختلف است و تاکید کرده که سیاست ورزی می تواند همان اصلاح طلبی باشد اگر انتخابات را پایان بحث ندانیم آغاز بحث بدانیم و یک بار برای همیشه به این پرسش پاسخ دهیم که «نسبت اصلاحات و نظام سیاسی چیست؟ آن روز است که از این پارادوکس خارج میشویم.
قوچانی در مقاله مفصل خود تاکید کرده که مجموعه رفتارهای اصلاح طلبان سبب شد که بدنه اجتماعی و رهبری سیاسی اصلاح طلبان همواره «انتخابات گرا» باشند و انتخابات گرایی به ذات اصلاح طلبی تبدیل شود.
وی تصریح کرده که عدم شرکت در انتخابات نمی تواند راهکار اصلاح طلبان باشد و "تحریم سازمان یافته"، برنامه اپوزیسیون خارج از کشور در سه دهه گذشته بوده که خواستار تغییر کل نظام سیاسی هستند و اگر اصلاح طلبان تن به واژه تحریم بدهند (که نمی دهند) در واقع در اپوزیسیون خارج از کشور ادغام و منحل شده اند.
وی با طرح این پرسش که راهکار اصلاح طلبان برای تغییرات چیست؟ پاسخ داده که آیا جز انتخابات راهکار دیگری را برای اصلاح می شناسند؟ آن راهکار چیست و چرا معرفی نمی شود؟ آیا اصلاح طلبان حاضر به پرداخت هزینه آن راهکارها هستند؟
وی در جای دیگری یادآور شده که همه ی موقعیت اصلاح طلبان در رادیکالیسم سیاسی و حوادث سال 1388 خلاصه نمی شود.
وی یادآور شده که سیاست ورزی باید متناسب با منافع ملی در هر شرایطی باشد حتی اگر عده ای آن را نپسندند و اشاره کرده که برای نفع شخصی و قهرمان شدن سخن نگوییم به فکر منافع جمعی و ملی باشیم و منافع فردی را در جهت آنها قرار دهیم نه خلاف جهت ایشان.
وی به سیاستمداران هشدار داده که " کارنامه سیاست مداران را در لحظه بررسی نمی کنند در تاریخ بررسی می کنند. یک سیاستمدار نمیتواند محبوب همه قلب ها باشد گاه حتی باید دوستان را رنجاند...."
بولتن نیوز، از آن جا که این مقاله را برای بررسی رفتارها و تردیدهای برخی اصلاح طلبان مناسب ارزیابی کرده اقدام به انتشار آن کرده است. باشد که در مقطع فعلی، با حضور حداکثری در انتخابات پیش رو، منافع ملی کشور را تحقق بخشیم و درگیری های احزاب سیاسی ملاک رفتار شهروندی ما نباشد....
افراد و گروه هایی از اصلاح طلبان با نام و بی نشان در انتخابات مجلس نهم ثبت نام کرده اند. احزابی مانند مردمسالاری و خانه کارگر و فراکسیون اقلیت مجلس هشتم از این گروهند. در حالی که آنان و رسانه های اصول گرا از مشارکت افراد اصلاح طلب می گویند. احزابی که در سال های گذشته هدایت جبهه اصلاحات را در دست داشته اند می گویند نامزدی معرفی نکرده اند، گرچه انتخابات را تحریم هم نکرده اند اما داستان چیست؟
از نگاه یک ناظر سیاسی مستقل، موقعیت اصلاح طلبان در انتخابات مجلس نهم موقعیتی پارادوکسیکال، متناقض نما است:
اول – اصلاح طلبی جریانی است که حداقل از انتخابات مجلس پنجم بدین سو، انتخابات را مهمترین راهکار و راهبرد سیاسی برای تغییر مدیریت اجرایی و توسعه کشور اعلام کرده است. تا پیش از این انتخابات، عقبه ی تاریخی این جناح (که به نام چپ یا خط امام خود را معرفی میکرد) آن را جزء جدایی ناپذیر حاکمیت قرار می داد. در مجلس اول البته جناح بندی اصلی میان جناح لیبرال و جناح حزب اللهی بود و از مجلس دوم به تدریج جناح چپ در برابر جناح راست شکل گرفت و در مجلس سوم اکثریت مجلس را در اختیار گرفتند.
مجلس چهارم، مجلسِ ناکامی چپ ها در برابر ائتلاف راست ها به رهبری «هاشمی رفسنجانی – ناطق نوری» بود و از انتخابات مجلس پنجم به تدریج مفهوم «اصلاح طلب درون نظام» برای این جناح ساخته شد.
در انتخابات مجلس پنجم دو گروه محوری چپ اسلامی یعنی مجمع روحانیون مبارز و دفتر تحکیم وحدت گرچه انتخابات را تحریم نکردند اما در عمل از معرفی نامزد خودداری کردند. البته در همان زمان ائتلافی از گروه های چپ اسلامی در قالب «ائتلاف گروههای خط امام» متشکل از سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، انجمن اسلامی معلمان، انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه ها، انجمن اسلامی مهندسان و انجمن اسلامی جامعه پزشکی که در آن چهره هایی چون بهزاد نبوی، حسین مظفر، نجفقلی حبیبی، ابراهیم اصغرزاده و مصطفی معین حضور داشتند برخلاف نظر روحانیون مبارز در انتخابات شرکت کردند و در کنار حزب تازه تأسیس کارگزاران توانستند فراکسیون اقلیت مجلس پنجم را تأسیس کنند. همین اقلیت در انتخاب خاتمی و بازگشت چپ به حاکمیت نقش مؤثری داشت در حالی که همان زمان چپ های رادیکال ناامیدانه و منفعلانه از تحریم انتخابات مجلس پنجم می گفتند.
همچنان که گروه هایی مانند نهضت آزادی هم انتخابات دوم خردادماه 1376 را تحریم کردند اما هشت سال بعد سعی کردند از نامزدی مصطفی معین حمایت کنند. جالب اینجاست که شورای نگهبان در انتخابات مجلس پنجم صلاحیت فردی (نه تشکیلاتی) برخی ملی – مذهبی ها مانند عزت الله سحابی و ابوالفضل بازرگان را هم تأیید کرد اما آنها خود از شرکت در انتخابات اعلام انصراف کردند.
تجربه ی مجلس پنجم (با اکثریت راست گرا و اقلیت مؤثر چپ گرا) سبب شد اصلاح طلبان به تدریج انتخابات را از راهکار به راهبرد خود بدل کنند و مجلس ششم را هم در اختیار بگیرند اما نوع سیاست ورزی آنها سبب شد در پایان این دوره پارلمانی سران این مجلس از سوی شورای نگهبان رد صلاحیت شوند.
افرادی مانند بهزاد نبوی که در انتخابات مجالس سوم، پنجم و ششم از سوی شورای نگهبان تأیید صلاحیت شده بود در معرض رد صلاحیت قرار گرفت و آنگاه تحصن مجلس ششم شکل گرفت. تحصنی که به علت وجودی خود (دفاع نماینده از خودش) پژواکی در بدنه ی اصلاح طلبان نیافت و تنها با عکس یادگاری نمایندگان مستعفی تمام شد.
همین گروه اما انتخابات مجلس هفتم را عملاً تحریم کردند در حالی که این بار گروه هایی مانند مجمع روحانیون مبارز و حزب کارگزاران سازندگی تحت عنوان لیستی با نام «ائتلاف برای ایران» نامزد معرفی کردند و افرادی مانند مجید انصاری، جمیله کدیور، علی هاشمی و در رأس آنان مهدی کروبی رئیس مجلس ششم نامزد پارلمان شدند.
احزاب تحریم کننده به خصوص جبهه مشارکت حتی از چاپ آگهی انتخاباتی در روزنامه ی خود خودداری کردند اما هرگز تحریم انتخابات مجلس هفتم نتوانست به اقدامی هماهنگ و مورد اجماع جناح اصلاح طلب تبدیل شود. جالب اینجاست که همین احزاب تحریم کننده یک سال بعد در انتخابات ریاست جمهوری سال 1384 شرکت کردند و مصطفی معین را نامزد کردند بدون آنکه روشن شود اگر راهبرد انتخابات در مجلس هفتم به بن بست رسیده است چرا در انتخابات ریاست جمهوری نهم این بن بست منتفی به نظر رسیده است؟ و جالب اینجاست که افرادی که شرکت در انتخابات ریاست جمهوری نهم را فضیلت می دانستند همان زمان به شرکت کنندگان در انتخابات مجلس هفتم (به خصوص مهدی کروبی) طعنه میزدند.
همین دستگاه تحلیل دوگانه سبب شد در انتخابات مجلس هشتم چهره هایی مانند محمدرضا عارف تا مرحله نامزدی در انتخابات پیش برود و فهرستی تحت عنوان «یاران خاتمی» تدارک دیده شود اما ناگاه ماشین اصلاحات از کار بیفتد و عارف انصراف دهد و خاتمی هم نام خود را از شناسه ی لیست در مرحله دوم انتخابات بردارد. در حالی که گروهی از اصلاح طلبان همچنان در صحنه انتخابات حاضر بودند ناگهان پشت خود را خالی دیدند.
نتیجه آنکه انتخابات، مهمترین روش و رفتار سیاسی اصلاح طلبان حداقل از دو دهه قبل بوده است و اصولاً این جناح مانند هر جریان سیاسی دیگر در فرآیند انتخابات معنا می یافت.
دوم – اصلاح طلبان در دو دهه ی اخیر بدنه اجتماعی قابل توجهی را نمایندگی می کردند. اگر فرض کنیم که 50 درصد جامعه ی ایران در فضای خاکستری بسر می برند و پای صندوق رأی، تصمیم می گیرند 50 درصد دیگر را می توان با سهمیه های مساوی میان دو جناح اصلاح طلب و اصول گرا تقسیم کرد که تا سال 1388 به یکی از این دو رأی می دادند و سپس با جذب اکثریت آرای خاکستری پیروز می شدند. اصلاح طلبان در این دو دهه سیاست ورزی را فرآیندی تعریف کرده اند که با اصلاح طلبی مترادف تلقی میشد. آنان می گفتند نیروهای سیاسی بر دو دسته اند: آنان که در پی حفظ سنت ها و ثبات در جامعه اند و در همه جای دنیا به نام راست گرا، محافظه کار یا اصول گرا شناخته می شوند و گروهی که در پی تغییر و تحول در جامعه اند و به نام های چپ گرا، اصلاح طلب و تحول خواه شناخته می شوند. وجه تشابه این دو گروه البته امید داشتن به سازوکارهای سیاسی و حقوقی و به صورت مشخص فعالیت در چارچوب قانون عادی و قانون اساسی است. چه بسیار نیروهای راست گرایی که همه ی محتوای قانون اساسی را قبول ندارند و از موضع سنت گرایی و اصول گرایی مثلاً حکومت اسلامی را بر جمهوری اسلامی ترجیح می دادند (این افراد حتی به امام خمینی پیشنهاد دادند که انتخابات برگزار نکند و مستقیماً اعمال ولایت کند) همچنان که نیروهای چپ گرایی وجود دارند که ولایت فقیه یا اسلامیت جمهوری را قبول ندارند؛ اما از متحجرین تا متجددین وقتی به قانون می رسند براساس «التزام عملی» به آن می توانند فعالیت کنند و اینجاست که «سیاست» آغاز می شود و عمل سیاسی با عمل حقوقی و رفتار اصلاح طلبی برابر می شود و اینجاست که هر رفتاری خارج از این چارچوب به ناهنجاری منتهی میشود در واقع جمهوری اسلامی معدل حقوقی «مردم سالاری» و «دین سالاری» است که قانون اساسی آن را به هنجاری حقوقی تبدیل کرده است و هر رفتار خارج از آن در عرصه ی عمل عملی غیرقانونی به حساب می آید. بنیادگرایی شکل افراطی اصول گرایی و براندازی شکل افراطی اصلاح طلبی است و افراط در اینجا یک توصیف اخلاقی نیست توصیفی حقوقی است یعنی رفتار خارج از چارچوب قانون و بدین معنا اعتدال هم یک صفت اخلاقی نیست رفتاری حقوقی است به معنای رفتار در چارچوب قانون حتی اگر به محتوای قانون باور نظری وجود نداشته باشد معیار عمل براساس قانون خواهد بود. قانون جایی است که همه از نظرهای حداکثری خود فاصله می گیرند و به نظرهای حداقلی خود و دیگران عمل می کنند.
این آموزه های نظری در دو دهه گذشته شهروندانی به وجود آورده که از طریق صندوق رأی مطالبات خود را بیان می کنند و در برخی دوره ها به اصلاح طلبان و در برخی دوره ها به اصولگرایان رأی داده اند. جالب اینجاست که در مقاطعی (مانند مجلس پنجم) شعار «ائتلاف گروه های خط امام» (جناح اصلاح طلب) حذف سیاست تعدیل اقتصادی (برنامه اقتصادی هاشمی رفسنجانی) و حذف نظارت استصوابی (قانون احراز صلاحیت توسط شورای نگهبان) بوده است یعنی برای اصلاح یک قانون از راهکاری قانونی (کسب اکثریت پارلمانی) استفاده می شد و این کار موجب رد صلاحیت نامزدهای جناح چپ از سوی شورای نگهبان یا محدود کردن فعالیت آنها نشد، گرچه چپ ها در مجلس پنجم به قدرت نرسیدند اما راه اصلاح قانونی از نظر نظری باز به نظر می رسید. بنابراین حتی از دریچه نظارت استصوابی هم معیار باید «التزام عملی» به قانون باشد نه «التزام نظری».
بخش سوم – اکنون بازمانده این بدنه اجتماعی اصلاح طلبان در انتظار راهکار تازه ای است که راهکار قبلی را ابطال، اصلاح یا ابقا کند. در واقع آن افرادی که در سال 1388 به اصلاح طلبان رأی دادند هنوز دقیقاً نمی دانند که اصلاح طلبان را باید چه بخوانند؟ آیا اصلاح طلبان هنوز «انتخابات گرا» هستند؟ اصلاح طلبان همواره با انتخابات تعریف می شدند و حتی پس از شکست دولت های هفتم و هشتم و مجلس ششم در برآوردن اهداف اصلاح طلبان و در شرایطی که گروه هایی از اصلاح طلبان سخن از بن بست در نظام انتخاباتی بر زبان می راندند سران اصلاح طلب در انتخاب مجلس هفتم و ریاست جمهوری نهم و دهم شرکت کردند و رقابتی سخت کردند و زمزمه های ناامیدانه را به فراموشی سپردند. جالب اینجاست که اکثریت احزاب اصلاح طلب از جمله مجمع روحانیون مبارز و جبهه مشارکت و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی از برابر داعیه ی تقلب در انتخابات سال 1384 از سوی مهدی کروبی (که اتهاماتی را متوجه اقتدار و کارآمدی وزارت کشور خاتمی هم می کرد) عبور کردند و حتی برخی در برابر آن ایستادند و با طیب خاطر ابتدا خاتمی و سپس میرحسین موسوی را نامزد انتخابات سال 1388 کردند و حتی خود کروبی هم دوباره نامزد همان انتخابات شد که معتقد بود در آن تقلب شده است. بنابراین انگاره ی «تقلب» هم در امید داشتن اصلاح طلبان به انتخابات خللی ایجاد نکرد و همین سبب شد که در سال 1388 باز هم بدنه اجتماعی اصلاح طلبان به پای صندوق های رأی بیایند چراکه به صندوق رای و اصلاح طلبی اعتماد داشت.
از سوی دیگر دایره ی نامزدها در دوره های انتخابات مختلف آن اندازه فراخ نبوده است که اصلاح طلبان ایده آلیست را دل گرم سازد و آنان شرط ضروری یک انتخابات سالم را رقابت صد درصدی بدانند. در سال 1376 شورای نگهبان صلاحیت مرحوم مهندس عزت الله سحابی را برای ریاست جمهوری رد کرد اما این ردصلاحیت مانع از آن نشد که سیدمحمد خاتمی در انتخابات شرکت کند و حتی پیروز شود. مجموعه ی این رفتارها سبب شد که بدنه اجتماعی و رهبری سیاسی اصلاح طلبان همواره «انتخابات گرا» باشند و انتخابات گرایی به ذات اصلاح طلبی تبدیل شود.
در همان زمان البته اصلاح طلبانی بودند که با انحصار اصلاح طلبی در انتخابات گرایی مخالف بودند آنان فعالیت های فرهنگی، اجتماعی و مدنی را بر عطش به قدرت رسیدن و دولت تشکیل دادن ترجیح می دادند و ضمن تأیید اصل ضرورت ایجاد یک دولت یا مجلس اصلاح طلب آن را نیازمند پشتوانه های نظری و فکری می دانستند تا در حین عمل دچار بحران کارآمدی نشود. اما این جریان در عمل از سوی پارلمانتاریست های حرفه ای و بوروکرات های سیاسی که در رأس احزاب اصلاح طلب و جبهه اصلاحات قرار داشتند نفی و «انتخابات گرایی» بر جریان اصلاح طلبی غالب شد.
چهارم – به جز گذشته اصلاح طلبان آنچه امروزه وضعیت آنها را پارادوکسیکال، متناقض نما می کند موقعیت فعلی است:
اصلاح طلبان حاضر نیستند از کلمه ی «تحریم» برای تعیین نسبت خود با انتخابات استفاده کنند. این تاکتیک (که یکبار از سوی مجمع روحانیون مبارز در انتخابات مجلس پنجم هم استفاده شده است) سه هدف و دلیل میتواند داشته باشد:
الف: از مشارکت اصلاح طلبان مستقل و منفرد در انتخابات جلوگیری نکند. چراکه افزون بر شهرهای بزرگ در شهرهای کوچک اصلاح طلبان محلی وجود دارند که دارای مقبولیت اجتماعی هستند و همانند تجربه ی راه چمنی و حضرتی در مجلس پنجم در صورت راهیابی به پارلمان افراد مؤثری خواهند بود. اکنون با ثبت نام افراد منفردی از این نوع و احزابی مانند خانه کارگر و حزب مردمسالاری صحت این علت پرهیز اصلاح طلبان از واژه گریم روشن تر میشود.
ب: تحریم انتخابات یک کنش سیاسی گسترده است که نیازمند سازمان سیاسی و اجتماعی است. تحریمی مؤثر است که نه تنها از نامزدی چهره های اصلاح طلب جلوگیری کند بلکه شهروندان اصلاح طلب را هم از صندوق رأی دور کند.
اصلاح طلبان از سویی فاقد این سازمان سیاسی اند و از سوی دیگر از توان انتقال پیام خود و نفوذ آن در بدنه اجتماعی خویش اطمینان ندارند.
به جز گروهی از شهروندان قدیمی (که حتی به جمهوری اسلامی در 12 فروردین 1358 رأی نداده اند) شهروندان جوان تر دقیقاً نمی دانند امروز رفتار اصلاح طلبانه چیست؟ به احتمال زیاد افرادی که رأی نمی دهند هم رأی ندادن خود را عملی غریزی می دانند نه عملی سیاسی و به تبعیت از تحلیل های احزاب اصلاح طلب، و همین امر موجب تردید اصلاح طلبان در به کار بردن واژه تحریم می شود.
ج : دلیل سوم در به کار نبردن واژه تحریم آن است که اصلاح طلبان می خواهند با این ادبیات به حاکمیت پیام دهند که هنوز اصل و اساس نظام جمهوری اسلامی را قبول دارند و با اپوزیسیون برانداز مرزبندی دارند.
اما تردیدی که از سوی دو گروه در این پیام وجود دارد نه تنها به راهبرد انتخاباتی اصلاح طلبان کمک نمی کند بلکه آنان را در معرض نقد دو گروه قرار میدهد.
اول از سوی مخالفان سیاسی که بیرون از ایران به سر می برند و گرچه عضو رسمی احزاب اصلاح طلب نیستند اما هنوز از نام و نشان احزاب اصلاح طلبان استفاده میکنند و صدایی بلندتر از منتقدان سیاسی داخل کشور دارند.
آسیب اصلی این است که "تحریم سازمان یافته"، برنامه اپوزیسیون خارج از کشور در سه دهه گذشته بوده که خواستار تغییر کل نظام سیاسی هستند و اگر اصلاح طلبان تن به واژه تحریم بدهند (که نمی دهند) در واقع در اپوزیسیون خارج از کشور ادغام و منحل شده اند.
دوم از سوی اصول گرایانی که در درون حکومت فعالیت می کنند و می گویند معیار اعتقاد به نظام چیست؟ آیا اصلاح طلبان اگر اجازه ورود به عرصه انتخابات را بیابند با همین شورای نگهبان چگونه رفتار می کنند؟ آنها می گویند این همان شورای نگهبانی است که صلاحیت اکثریت مجلس ششم و نامزدی خاتمی و کروبی و موسوی را تأیید کرد. اصول گرایان (حتی معتدل) میگویند اصلاح طلبان «ظرف» انتخابات را یک بار شکستند اکنون چگونه میتوانند از این ظرف بنوشند؟
این اصول گرایان می گویند نظارت استصوابی برای مجلس نهم وضع نشده و حداقل 5 دوره پارلمانی و ریاست جمهوری است که به قانون مصوب پارلمان تبدیل شده است. آیا اصلاح طلبان سازوکار نظام انتخاباتی موجود را می پذیرند؟ اصولگرایان اشاره می کنند که در مقاطعی مانند انتخابات مجلس ششم یا همچون نامزدی مصطفی معین حکم حکومتی به حل معضل رابطه ی انتخاباتی اصلاح طلبان و شورای نگهبان و تأیید صلاحیت نامزدهای اصلاح طلب منتهی شد و اصلاح طلبان در انتخابات باقی ماندند. در واقع در اینجا هر دو گروه اپوزیسیون خارج از کشور و اصول گرایان داخل یک کشور خطاب به اصلاح طلبان یک حرف میزنند:
«اگر راهبرد «انتخابات» به پایان رسیده است چرا از تحریم آن سخن نمی رود و اگر راهبرد «انتخابات» پایان نیافته است چرا در انتخابات شرکت نمی کنند؟»
منتقدان می گویند بر فرض که اصلاح طلبان خواستار اصلاح قانون انتخابات هم باشند هنوز هیچ شعار و برنامه مدونی درباره مفاد و مضمون اصلاح آن ارائه نکرده اند و اگر هم برنامه ای برای اصلاح این قانون وجود داشته باشد تنها امکان عملی آن ورود به پارلمان و اصلاح آن از طریق قانون گذاری است همچنان که اصول گرایان منتقد دولت قصد دارند این کار را انجام دهند و اجرای انتخابات را از اختیار دولت ها خارج کنند. از سوی دیگر اصلاح طلبان برنامه ای به عنوان جایگزین راهکار و راهبرد «انتخابات» برای تغییر و تحول سیاسی نه پیشنهاد می کنند و نه می توانند پیشنهاد کنند چراکه راهکارهایی خارج از این چارچوب بلافاصله با نام اصلاح طلبی تضاد می یابد.
پنجم- اصول گرایان منتقد از چند ماه پیش سعی کردند چهره های معتدل اصلاحات مانند محمدرضا عارف، اسحاق جهانگیری، محمود حجتی و... را به نامزدی تشویق کنند. فرض کنید که این فهرست در انتخابات ثبت نام می کردند و تأیید می شدند. این افراد با چه شعاری می خواستند در انتخابات شرکت کنند؟ برنامه آنها برای بازگشت به قدرت چه بود؟
آیا این نوع تحلیل ها موجب دلسردی در بدنه اصلاح طلبان نشده است؟ آیا اصلاح طلبان برای بازیابی خود نباید این پرسش ها را طرح و نقد کنند؟ آیا این مسأله مانعی مهم تر از نهادهای نظارتی و اجرایی بر سر شرکت اصلاح طلبان در انتخابات نیست؟
ششم - فقدان برنامه، معضل جدی اصلاح طلبان است. این معضل البته از سویی به درون اصلاح طلبان بازمی گردد و از سوی دیگر به موقعیت حکومتی آنها بازمی گردد. در کمبود رسانه های اصلاح طلب، رسانه هایی در خارج از ایران شکل گرفته است که اصلاح طلبانه نیستند اما از اصلاح طلبان یارگیری می کنند. این رسانه ها هدف روشنی دارند: «تغییر نظام سیاسی ایران» در برابر هدف ناروشن اصلاح طلبان که «تغییرات سیاسی در درون ایران» است.
رسانه های مؤثر بر رفتار اصلاح طلبان اکنون برنامه های کمدی و یا ماشین های کینه سازی است که به شکاف های سیاسی در ایران دامن می زند بدون آنکه خود آسیب ببینند یا مسوولیت راهبردهای خود را بپذیرند. مقصود از ماشین های کینه سازی آن رسانه هایی است که با زبان اصلاح طلبانه حرف نمیزند و با توهین و خشونت سخن میگوید. هدفشان اصلاح رفتار سیاسی نیست، انهدام نظم سیاسی است.
سازمان های سیاسی اصلاحطلب در درون ایران هم عملاً منفعلانه عمل می کنند. انفعال آنها در برابر سازمان های سیاسی خارج از کشور شکل گرفته است که حتی از معرفی اعضای خود ابا دارند اما می خواهند رفتارهای سیاسی اصلاح طلبان را هماهنگ کنند. تعریف این سازمان ها از متحدان سیاسی تعریفی است که با نیروهای سیاسی اصلاح طلب داخل کشور همخوانی ندارد اما نفوذ هژمونیک دارد و در رسانه های مجازی، قدرت قابل ملاحظه دارد و فضای مجازی متأسفانه در حال حاکمیت بر فضای واقعی است. پرسش این است که آیا در درون کشور اصلاح طلبانی که در قالب مجمع روحانیون مبارز و حزب کارگزاران و ده ها انجمن صنفی – سیاسی گردهم آمده اند نمی توانند راهبردی مشترک طراحی کنند؟ ممکن است گفته شود دو حزب اصلاح طلب یعنی جبهه مشارکت و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی منحل شده اند و سران این احزاب و نیز گروه هایی مانند نهضت آزادی و نیروهای ملی – مذهبی (که قبلاً منحل اعلام شده اند) نمی توانند فعالیت کنند. افرادی و گروه هایی از اصلاح طلبان که نامزد انتخابات مجلس نهم شده اند اما معتقدند که پرونده این احزاب و سران آنها می تواند از روش های قضایی و حقوقی پیگیری شود ثانیاً فعالیت سیاسی می تواند محدود به این احزاب نباشد چنان که در دوم خرداد 1376 جبهه مشارکت تأسیس نشده بود و نهضت آزادی در انتخابات شرکت نکرده بود ولی این کار منجر به تعطیلی سیاست ورزی اصلاح طلبان نشد (در آن زمان اصلاح طلبان مرزبندی صریحی با ملی مذهبی ها داشتند) و از همه مهمتر اگر «اهداف» اصلاح طلبانه مهم باشد «اَشکال» نمیتواند معیار باشد به هر دلیلی دو حزب سیاسی تعطیل شده اند آیا باید سیاست ورزی تعطیل شود؟ آیا برای دفاع از حقوق شهروندی کسانی که فعالیت سیاسی قانونی انجام دهند مناسب ترند و مؤثرترند یا افرادی که در خارج از مرزها هرازگاهی چند رهنمود کلی و و یا غیرقابل اجرا می دهند؟
هفتم – نتیجه این فرآیند سرگشتگی بدنه اجتماعی اصلاح طلبان یعنی همه ی آن کسانی است که در انتخابات سال های 1375 تا 1388 به اصلاح طلبان رأی داده اند. بخش عمده ای از آنان به صورت غریزی رأی نمی دهند یعنی شخصاً به این نظر می رسند (نه از راه تشکیلاتی) و این به معنای پایان راهبرد انتخابات گرایی اصلاح طلبان است و در نبود هرگونه ظرف دیگری برای جمع آوری این آرا و نظرات از سوی اصلاح طلبان، این آرا معلق و پراکنده خواهند شد و تمام تلاشی که طی دو دهه برای ایجاد پایگاه اجتماعی اصلاح طلبان مصروف شده است بر باد خواهد رفت:
الف – گروهی که مخالفان کهنسال محسوب میشوند و خاطره رژیم سابق را در سر دارند و تعدادشان به کمتر از یک درصد میرسد مطابق معمول رأی نمیدهند.
ب – بخشی از منتقدان جوان (که پایگاه 5 تا 10 درصدی رأی دهندگان ثابت اصلاح طلبان را در برمی گیرند) اگر در این دوره هم رأی ندهند در انتخابات بعدی (ریاست جمهوری) در برابر تردید جدی قرار می گیرند. به خصوص که به صورت طبیعی هم مشارکت مردمی در انتخابات ریاست جمهوری بیشتر است (در مجلس تاکنون بیش از 60 درصد مردم رأی نداده اند) و هم اصلاح طلبان تمایل بیشتری به مشارکت در آن انتخابات دارند.
ج – اصول گرایان منتقد دولت و اصول گرایان نزدیک به دولت سعی خواهند کرد برای جلب 10 تا 20 درصد رأیِ رأی دهندگان شناور اصلاح طلبان مسابقه بگذارند. اقدامات تکنوکرات هایی مانند باقر قالیباف در شهرهایی مانند تهران و حرف های بوروکرات هایی مانند اسفندیار رحیم مشایی می تواند برای بخش هایی از بدنه اصلاح طلبان جاذبه ایجاد کند و در طول زمان بدنه آنها را فرسوده کند.
د – گروهی از اصلاح طلبان هم ممکن است به راهبردهای خارج از کشور چشم بدوزند. اینان احتمالاً به زودی درخواهند یافت که «فعالیت سیاسی خارج از جغرافیای ملی» در یک بازه زمانی طولانی به نوعی سرگرمی شباهت بیشتری دارد تا فعالیت جدی سیاسی.
هشتم - اگر اغمای اصلاح طلبان را نشانه ی یک درد سیاسی بگیریم ایده آلیسم سیاسی مانند مواد مخدر است و رئالیسم سیاسی مانند داروی تلخ. مواد مخدر درد را در لحظه تسکین می دهد اما تسکین درد را تنها با غفلت از گسترش بیماری به دست میآورد. ایده آلیست ها آرام میشوند در حالی که درد بزرگتری در راه است. رئالیسم سیاسی ذائقه را تلخ میکند و بیماری را در گذر زمان درمان می کند.
در شرایط فعلی ایده آلیسم سیاسی بر رئالیسم سیاسی نزد اغلب اصلاح طلبان چیره شده است. اما انتخابات پایان سیاست نیست. شاید بهتر باشد تا زمانی که اصلاح طلبان بر مسائل نظری و عملی خود چیره نشده اند و به چند پرسش پاسخ نگفته اند هوس قدرت نکنند. برخی از این پرسش ها از این قرار است:
1- اصلاح طلبی یک استراتژی سیاسی است یا یک تاکتیک سیاسی؟
یعنی اصلاح طلبان چون نمی توانند نظام سیاسی را تغییر دهند به فعالیت صلح آمیز و قانونی می پردازند یا اصولاً به این نظام سیاسی التزام عملی دارند؟ التزام به نظام سیاسی البته نافی انتقاد به پاره ای از مصادیق یا مقامات سیاسی نیست چنان که در شرایط فعلی برخی اصول گرایان به ضرورت اصلاح قانون یا انتقاد از مقامات ارشد اجرایی می پردازند. التزام به نظام سیاسی یعنی التزام به اجرای قانون حتی اگر آن را قانون ایده آل ندانند.
2- با فرض اینکه اصلاح طلبان خود را ملتزم به قانون اساسی میدانند و با فرض اینکه معتقد به تغییر پاره ای از مناسبات حقوقی و اجرایی می دانند و از این رو خود را اصلاح طلب می خوانند، راهکار اصلاح طلبان برای تغییرات چیست؟ آیا جز انتخابات راهکار دیگری را برای اصلاح می شناسند؟ آن راهکار چیست و چرا معرفی نمیشود؟ آیا اصلاح طلبان حاضر به پرداخت هزینه آن راهکارها هستند؟
3- تصمیم گیرندگان جناح اصلاح طلب چه کسانی هستند؟ سازمان سیاسی اصلاح طلب در درون ایران قرار دارد یا بیرون از ایران؟ آیا اصلاح طلبان می توانند از افرادی که اصلاح طلب نیستند یعنی به دو پرسش فوق جواب منفی داده اند برای تصمیم گیری استفاده کنند؟ آیا یاری گرفتن از هر نیروی سیاسی مخالف در کنار اصلاح طلبان به مشوش شدن هویت اصلاح طلبان کمک نمی کند؟
4- اصلاح طلبان در صورت بازگشت به قدرت چه چیزهایی را تغییر میدهند؟ آیا تغییرات آنها در سطحی خواهد بود که نظام سیاسی به نظام سیاسی دیگری تبدیل شود؟ آیا این هدف گیری مانع از آن نخواهد شد که از هم اکنون با تردید به بازگشت آنها به قدرت از سوی حاکمیت نگاه شود و در یک فرآیند سیاسی طبیعی از قدرت گرفتن آنها جلوگیری شود؟
**نهم – اصلاح طلبی یک «پروژه» نبود که تمام شده باشد یک «پروسه» بود که همواره زنده است حتی اگر برخی اصلاح طلبان فعلی آن را واگذارند البته هنوز اکثریت نیروی اجتماعی اصلاح طلبی در ایران معتدل و معتقد هستند. آنان معتقدند اصول اصلاح طلبی چیزی جز اصول سیاست ورزی نیست و سیاست ورزی یعنی تلاش در راه کسب قدرت برای انجام تغییرات از راه های قانونی. سیاست ورزی نمی تواند توسط گروه های مخفی صورت گیرد چراکه سیاست ورزی یک کار قانونی است. سیاست ورزی نمی تواند توسط افرادی که خارج از جغرافیای ملی به سر می برند صورت گیرد چراکه آنها دردها و مشکلات جامعه خود را درک نمی کنند و تا در معرض مسائل ملی خود قرار نگیرند و برای آن هزینه پرداخت نکنند برای سیاست ورزی، صالح نیستند.
سیاست ورزی یک کار اعتدالی است. اعتدال به معنای رفتار اخلاقی، اساس سیاست ورزی است.
اخلاق سیاسی حکم می کند به بسط کینه کمک نکنیم. با زبان ناسزا با هم سخن نگوییم. عواطف هم را تحریک نکنیم و با زبان عقل با هم حرف بزنیم. مثلاً اگر گروهی از اصلاح طلبان منفرد یا تشکیلاتی وارد انتخابات مجلس نهم شده اند و گروهی ممکن است به آنها رأی دهند یا حتی به برخی اصول گرایان معتدل رأی دهند رسانه های مجازی از نظر اخلاقی نمی توانند به آنها توهین کنند. آنها حق دارند تحلیل خود را داشته باشند و شاید اصلاً سیاست ورزی اصلاح طلبانه حکم کند که آنان در انتخابات شرکت کنند و مجلس آینده فراکسیونی از این اصلاح طلبان و اصول گرایان منتقد داشته باشد. این افراد جا را برای چه کسانی تنگ می کنند؟ عقل حکم می کند حتی در حق مخالف خود با لحن تحقیرآمیز حرف نزنیم. حتی به دشمن خود نسبت دروغ ندهیم. همین عقل است که در محاکمه های قانونی به حکومت اجازه نمی دهد که متهم را محکوم بخواند و به یک متهم نسبت ناروا دهد و یک محکوم را در شرایط خارج از کیفرخواست و حکمش تحت فشار قرار دهد. پس چگونه اپوزیسیون خارج از حکومت می تواند دشمن خود را به هر صفتی بخواند و به هر اتهامی بنوازد تنها با این توجیه درونی که او محکوم است و مقهور قدرت؟ اخلاق «در قدرت» و «بر قدرت» یکسان است.
برای نفع شخصی و قهرمان شدن سخن نگوییم به فکر منافع جمعی و ملی باشیم و منافع فردی را در جهت آنها قرار دهیم نه خلاف جهت ایشان.
حرفهایی نزنیم که گرچه میدانیم عملی نیست اما انتظار داشته باشیم برایمان کف بزنند. حرف هایی بزنیم که حتی اگر به ما ناسزا بگویند بدانیم عملی است و به سود آزادی و عدالت و حقوق بشر است.
از کار تبلیغاتی پرهیز کنیم و کار مؤثر انجام دهیم. یک سیاستمدار نمیتواند محبوب همه قلب ها باشد گاه حتی باید دوستان را رنجاند. سیاست مدار نباید به آرمان هایش خیانت کند و آرمان ها از دوستان عزیزترند همچنان که حقیقت از افلاطون عزیزتر است. کارنامه سیاست مداران را در لحظه بررسی نمی کنند در تاریخ بررسی می کنند.سیاست ورزی یک راه ندارد. در سیاست قیمومیت وجود ندارد. در سیاست تک صدایی معنا ندارد قرار نیست همه به یک راه بروند. قرار نیست همه، شکل هم باشند. قرار نیست ما مانند اعضای حزب کمونیست عمل کنیم. هر کس می تواند رفتار سیاسی خاص خود را داشته باشد مهم این است که آن رفتار سیاسی، عاقلانه، اعتدال گرایانه و آزادی خواهانه باشد. هر کس به زبانی سیاست ورزی می کند. همچنان که در بیست سال گذشته چنین بود و به خصوص آنکه مرکزیت سیاسی روشمندی در میان اصلاح طلبان وجود ندارد.
اخلاق سیاسی حکم می کند که به رفتارهایی که در چارچوب میل ما نیست و براساس تحلیل ما نیست برچسب و تهمت نزنیم. کسانی که در خارج از ایران در یک فضای فارغ از هر قید و مسوولیتی هر حرفی را می زنند شجاع تر از کسانی نیستند که در ایران سعی می کنند معقول و معتدل (ولو از نظر شخص خود) سخن بگویند. شجاعت در عقلانیت است و نه تنها عقل که شرع هم حکم می کند که در حق کسانی که متفاوت از ما عمل می کنند و حتی متفاوت از ما فکر می کنند، بی انصاف و ناجوانمرد نباشیم. اصلاح طلبان معتدل در درون ایران قصد دارند به سهم خود در حفظ آزادی و قانون گام بردارند چرا باید به ترور شخصیت روی آورد؟ اغلب کسانی که تحریم انتخابات را تنها راه اصلاحات می دانند، همان کسانی هستند که تنها راه اصلاحات را در دهه گذشته مشارکت در انتخابات می دانستند. در واقع آنان همان حرف گذشته را تکرار می کنند و هنوز انتخابات را قلب سیاست میدانند.
اما مهمتر از انتخابات نسبت ما با سیاست و حکومت است. چرا که اگر امروزه حتی می توانستیم اکثریت مجلس نهم را به دست اصلاح طلبان دهیم مسأله اصلاحات حل نمی شد چون مسأله سیاست و نسبت اصلاحات با نظام سیاسی حل نشده بود.
«اصلاح طلبی در درون ایران» نمرده است. همه ی موقعیت اصلاح طلبان در رادیکالیسم سیاسی و حوادث سال 1388 خلاصه نمی شود. در طول دو دهه افراد بسیاری در چارچوب اصلاح طلبی فعالیت سیاسی، مطبوعاتی، اجتماعی و مدنی انجام دادند که امروزه حق دارند اظهارنظر کنند البته اظهارنظر متفاوت کنند.
آنان اصلاح طلبان قبل از فتح هستند اصلاح طلبانی که با وجود هزیمت در همه شرایط همچنان اصلاح طلب مانده اند. اصلاح طلبانی که اصلاح طلبی برای آنها کرسی قدرت نبود، هویت بود و شخصیت بود. ممکن است شکل اصلاح طلبی تغییر کند اما اصول آن هرگز تغییر نخواهد کرد و اصلاح طلبی نمیتواند و نباید به براندازی تبدیل شود.
سیاست ورزی می تواند همان اصلاح طلبی باشد اگر انتخابات را پایان بحث ندانیم آغاز بحث بدانیم و یک بار برای همیشه به این پرسش پاسخ دهیم که «نسبت اصلاحات و نظام سیاسی چیست؟»
آن روز است که از این پارادوکس خارج میشویم